Ze świata nauki do shiitake i zdrowia

Shiitake jest gatunkiem grzyba z rodziny Omphalotaceae, należącej do rzędu pieczarkowców (Agaricales), co oznacza, że jest spokrewniony z dobrze znaną i powszechnie dostępną pieczarką dwuzarodnikową (Agaricus bisporus). Shiitake pochodzi z Azji Południowo-Wschodniej i występuje naturalnie głównie w Japonii, Korei, Chinach, Wietnamie, Tajlandii, a także na Borneo, Filipinach i w Papui Nowej Gwinei. Nazwa „shiitake” pochodzi od dwóch japońskich słów: „shii„, co oznacza drzewo, na którym najczęściej rośnie , oraz „take„, co oznacza grzyb.

Owocniki twardnika japońskiego wytwarzają kapelusze o średnicy od 5 do 25 cm, osadzone na trzonach o średnicy od 8 do 13 mm i wysokości 2-4 cm. Kapelusze są początkowo wypukłe z podwiniętymi brzegami, ale z czasem stają się płaskie. Młode kapelusze są ciemnobrązowe do niemal czarnych, a starsze są znacznie jaśniejsze. Trzony są jasne i czerwonobrązowe. Powierzchnia kapelusza jest sucha i pozbawiona śluzu, pokrywają ją charakterystyczne białe kosmki. Hymenofor jest blaszkowaty, szeroki i gęsty. Początkowo ma jasny kolor, ale z czasem staje się czerwonawy.

Historia shitake sięga pierwszych wieków naszej ery. Według źródeł historycznych, w 199 roku grzyb ten był darem japońskiego plemienia Kyusuyu dla cesarza Chuai. Starsze dokumenty z Chin potwierdzają jednak, że grzyb ten był tam znany już wcześniej i nazywany „ko-ko” lub „hoang-mo”. Prawdopodobnie to właśnie z Chin wywodzi się tradycja uprawy twardnika japońskiego, którą opracowano za czasów dynastii Song (960-1127 n.e.). Legendarny Wu San Kwunk uważany jest za jej autora, a jego świątynia znajdowała się niemal w każdej wiosce zajmującej się hodowlą tych grzybów. Chiński autor Wang Cheng opisał jej metody w swojej książce „Księga rolnictwa” w roku 1313. W czasach dynastii Ming (1368-1644 n.e.) uważano, że spożywanie shiitake pozwala zachować młodość i witalność.

Twardnik japoński zawiera związki biologicznie czynne, które wykazują silne właściwości antynowotworowe oraz immunomodulacyjne, które wpływają na obniżenie poziomu frakcji cholesterolu LDL we krwi, są przeciwutleniaczami oraz posiadają działanie antydrobnoustrojowe. Suszone owocniki shiitake są bogatym źródłem białka i węglowodanów.

Lentinan jest kluczowym składnikiem L. edodes odpowiedzialnym za ich właściwości lecznicze. To organiczny związek z grupy β-glukanów, który stanowi składnik ścian komórkowych grzybów. Lentinan składa się tylko z atomów węgla, tlenu i wodoru i nie zawiera innych pierwiastków, takich jak fosfor, azot czy siarka. Jego cząsteczki mają strukturę helisy, co jest ważne dla ich aktywności biologicznej. Lentinan jest rozpuszczalny w wodzie i stabilny w wysokiej temperaturze oraz w kwaśnym pH, ale niestabilny w zasadowym pH.

Innym ważnym składnikiem jest ekstrakt LEM (Lentinus edodes mycelium), który zawiera substancje rozpuszczalne w wodzie występujące w shiitake. Produkowany jest z sproszkowanego ekstraktu grzybni, jeszcze przed pojawieniem się owocników. Głównym składnikiem LEM jest kompleks proteinowo-sacharydowy, który zawiera około 25% białka i 44% cukrów, w tym ksylozę, arabinozę, glukozę, galaktozę, mannozę i fruktozę. LEM zawiera również pochodne kwasów nukleinowych, tiaminę, ryboflawinę, ergosterol, eritadeninę, alkaloidy purynowe oraz ligniny.

Owocniki shiitake są również bogate w białka (do 23% w wysuszonych owocnikach), węglowodany, lipidy, kwasy tłuszczowe (linolenowy, palmitynowy, oleinowy, tetradekanowy, stearynowy, mirystynowy), kwasy organiczne (jabłkowy, szczawiowy, fumarynowy, α-keto-glutarowy, octowy, mrówkowy, mlekowy, glikolowy), niacynę (witamina B12), kwas pantotenowy, kwas foliowy, kwas asparaginowy (witamina C), związki aromatyczne (alkohole, ketony, dulfidy, alkany i inne), matsutakeol (główny związek odpowiedzialny za charakterystyczny smak), błonnik pokarmowy (heteroglikany, poliuronidy, β-glukany, chityna) oraz składniki mineralne (żelazo, mangan, potas, wapń, magnez, kadm, miedź, fosfor, cynk i selen).

Po wyizolowaniu lentinanu stwierdzono, że wykazuje on aktywność przeciwnowotworową. Zauważono, że hamuje rozwój guzów powstających po wszczepieniu myszom komórek linii Sarcoma 180 i powoduje ich całkowitą regresję w ciągu pięciu tygodni, nie będąc przy tym toksyczny dla zwierząt. Później udowodniono podobną aktywność lentinanu także wobec innych nowotworów oraz jego działanie zapobiegające onkogenezie chemicznej czy wirusowej.

Lentinan sam w sobie nie posiada właściwości antyrakowych, a podanie go wraz z czynnikami immunosupresyjnymi powoduje zmniejszenie jego aktywności. Karcynostatyczne działanie lentinanu jest efektem jego wpływu na komórki układu odpornościowego, którego dokładny mechanizm molekularny wciąż pozostaje nieznany. Wiadomo, że jego cząsteczki przyłączają się do powierzchni limfocytów lub do swoistych białek w osoczu krwi i powodują zwiększenie liczebności oraz aktywację makrofagów, limfocytów Th i Tc oraz komórek NK, w tym komórek LAK, które działają cytotoksycznie na komórki nowotworowe.

Przeprowadzono liczne badania kliniczne z wykorzystaniem lentinanu, które wykazały, że jest skuteczny w leczeniu nieoperacyjnego raka żołądka i nawracającego raka piersi oraz przedłuża życie pacjentów. Podawany dwa razy w tygodniu wraz z chemioterapią, wpływa na znaczącą poprawę funkcjonowania układu odpornościowego i zwiększenie efektywności terapii przeciwnowotworowej w porównaniu do samej chemioterapii. Badanie z udziałem 275 pacjentów wykazało, że najlepsze efekty, dotyczące regresji guza, zwiększenia odporności i długości życia, otrzymuje się, podając lentinan przed chemioterapią. W Japonii często wykorzystuje się ten związek chemiczny jako środek wspomagający w terapii przeciwnowotworowej.

Ekstrakt LEM także wykazuje silną aktywność antynowotworową

Twardziak jadalny posiada także właściwości obniżające poziom cholesterolu we krwi. Odpowiada za to eritadenina, zwana również lentiniacyną. Dodana do pożywienia szczurów w ilości 0,005% powoduje obniżenie poziomu cholesterolu we krwi o 15% w ciągu jednego tygodnia. Działanie to jest bardziej widoczne u zwierząt, które otrzymują pokarm bogaty w tłuszcze, niż u tych, które są na diecie z niską zawartością tłuszczu. Początkowo sądzono, że mechanizm działania eritadeniny polega na hamowaniu syntezy cholesterolu. Później jednak udowodniono, że jej działanie związane jest z modulacją metabolizmu fosfolipidów w wątrobie. Obniżenie poziomu cholesterolu uzyskano także w badaniach z udziałem ludzi, jednak temat ten wciąż wymaga dalszych badań.

Także inne składniki zawarte w twardniku japońskim mogą wykazywać potencjał w redukcji stężenia cholesterolu we krwi. U szczurów, którym podawano 5% oczyszczonego błonnika pokarmowego z L. edodes, stwierdzono obniżenie poziomu cholesterolu w wątrobie oraz we krwi w ciągu siedmiu tygodni. Zmiana ta była większa niż u zwierząt, które otrzymywały błonnik z innych źródeł. Jednocześnie u tych szczurów zwiększyła się ilość wytwarzanych kwasów żółciowych.

Badania przeprowadzone na szczurach wykazały, że iniekcje ekstraktu LEM mogą zahamować wzrost nowotworowych guzów wątroby. Dodatkowo, frakcje polisacharydowe shiitake wykazują działanie ochronne na ten narząd, zwiększając produkcję przeciwciał przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu B i ogólnie wspierając jego funkcje. Lentinan, połączony z polisacharydami lakownicy lśniącej (Ganoderma lucidum) i wrośniaka różnobarwnego (Trametes versicolor), może poprawić stan wątroby. Dodatkowo, surowy ekstrakt z L. edodes wykazuje działanie hepatoprotekcyjne.

Niektóre choroby wirusowe, takie jak AIDS wywoływane przez wirus HIV, są trudne do wyleczenia za pomocą standardowych leków, które często powodują skutki uboczne. Dlatego lentinan, a także inne substancje obecne w grzybach shiitake, są obiektem zainteresowania naukowców.

Lentinan działa przeciwbakteryjnie, ponieważ wzmacnia odpowiedź immunologiczną zarówno humoralną, jak i komórkową. W badaniach na myszach okazał się skuteczny przeciwko wirusowi pęcherzykowego zapalenia jamy ustnej (VSV), wirusowi zapalenia mózgu, wirusowi białaczki mysiej Abelsona oraz adenowirusowi 12 powodującemu powstawanie guzów. Ponadto, stymuluje niespecyficzną odpowiedź immunologiczną przeciwko wirusowym infekcjom dróg oddechowych. W badaniach z myszami stwierdzono również, że lentinan zmniejsza poziom wirusa grypy w płucach i wydłuża czas przeżycia zwierząt.

Lentinan jest również skuteczny jako środek wspomagający w przypadku infekcji wirusem HIV. Sam w sobie nie hamuje rozwoju tego wirusa, ale w połączeniu z 3’-azido-3’-deoksytymidyną (AZT) – inhibitorem odwrotnej transkryptazy stosowanym do zwalczania zakażeń HIV – powoduje silniejsze hamowanie ekspresji antygenów powierzchniowych tego wirusa. W formie siarczanu lentinanu zapobiega występowaniu w komórkach efektu cytopatycznego wywołanego przez HIV. Badania z udziałem pacjentów zainfekowanych wirusem HIV potwierdziły właściwości lentinanu, ponieważ przywrócił on normalną liczbę komórek układu odpornościowego. Ekstrakt LEM wykazuje potencjał jako środek w leczeniu AIDS. Badania in vitro wykazały, że podobnie jak lentinan, zwiększa on hamowanie replikacji wirusa HIV przez AZT. Mechanizm tego działania nie jest znany, jednak LEM aktywuje też makrofagi i stymuluje produkcję IL-1.

Inny rodzaj wodnego ekstraktu z grzybni L. edodes, JLS zawierający rozpuszczalną w wodzie ligninę, także wykazuje zdolność do blokowania replikacji wirusa HIV in vitro. Jest również skuteczny u zwierząt w leczeniu infekcji wirusem opryszczki pospolitej (Herpes simplex) typu 1. Jego działanie przeciwwirusowe in vitro jest nawet 70 razy silniejsze niż LEM. JLS powoduje znaczny wzrost aktywności limfocyt

Twardnik japoński to grzyb jadalny, który jest często używany w wielu potrawach, szczególnie w kuchni wschodniej. Jednakże, obecnie brakuje wystarczającej ilości informacji naukowych, aby ustalić jego odpowiednie dawkowanie.

Twardnik japoński działa synergicznie z lakownicą chińską (Ganoderma lucidum, Reishi) oraz żagwicą listkowatą (Grifola frondosa, Maitake). Aby zwiększyć działanie hepatoprotekcyjne, można połączyć shiitake z lakownicą chińską (Ganoderma lucidum, Reishi) lub wrośniakiem różnobarwnym (Trametes versicolor). W przypadku leczenia problemów żołądkowych i jelitowych, warto również spożywać twardnik japoński razem z soplówką jeżowatą (Hericium erinaceus, Lion’s Mane).

Możliwe skutki uboczne stosowania twardnika japońskiego to:

– reakcje alergiczne,
– wysypka na skórze,
– świąd,
– zapalenie skóry (shiitake dermatitis),
– biegunka,
– obniżenie temperatury ciała,
– złe samopoczucie.

– UWAŻNIE!!! Shiitake, podobnie jak inne grzyby lecznicze, bardzo potężnie wzmacnia nasz układ odpornościowy, więc nie powinny go stosować osoby po przeszczepach, zażywające leki immunosupresyjne, bo może to grozić odrzuceniem przeszczepu!!!!!
– Nie kupuj suplementów diety, lepiej zapolować na suszone owocniki grzyba w necie, lub samemu sobie go wyhodować niż zajadać się mączką sojową kosztującą 180-200 zł za pudełko pigułek. Najlepszym sposobem wydobycia z grzybów wszystkich cennych właściwości jest maceracja, nalewka/alko lub wyciąg wodny.